I бүлэг. Эрх зүйн онолын судлагдахуун

Created by Soyolzul Bat-ochir

Д. Баярсайхан "Эрх зүйн онол" 2018 он: Нэгдүгээр хэсэг. Эрх зүйн онолын удиртгал

ЭЗ-н логик

ХЗШУ-ны тулгуур онолын голлох салбарууд

ЭЗ-н социологи

1. Танин мэдэхүйн ач холбогдолтой:

ЭЗ-г мэдэрч, төсөөлж ойлгохоос эхлээд ХЗШУ-ы суурь мэдлэгийг эзэмших, ЭЗ-н сэтгэлгээнд суралцах боломжийг олгож байдаг.

ЭЗ-н философи

ЭЗО

2. Хүмүүжлийн ач холбогдолтой:

ЭЗ-н  мэдлэгийн үндсэн дээр ЭЗ-н  ухамсар бүрэлдэх, ЭЗ-г хүндэтгэх, дагаж мөрдөх, тэрчлэн ЭЗ-н  соёл төлөвшихөд нөлөөлнө.

№4. ЭЗО-ын үр нөлөө, ач холбогдол

3. Арга зүйн ач холбогдолтой:

ЭЗО нь ХЗШУ-нд чиглүүлэгч нөлөө үзүүлдэг

ХЗ-н нарийн төвөгтэй асуудлыг шийдвэрлэх, танин мэдэхүйн онол, томъёоллыг зөв ойлгож хэрэглэхэд чухал хөшүүрэг болно.

ЭЗ-г танин мэдэхэд чиглэгдсэн философи-сэтгэлгээний академик түвшинг илүү тусгадаг:

ЭЗФ-д:

• аксиологи-харьцуулалтын болон гнесиологи-танин мэдэхүйн арга зонхилж,
• ЭЗ-н ойголт, категори, тэдгээрийн харьцааг формал-логикийн томъёоллоор хийсвэрлэн тодорхойлж,
• Зүй тогтлын динамик ба статик талыг нь нээж илрүүлэхэд илүү чиглэнэ.

ЭЗ судлалын ХЗ-н болон ёс зүйн талыг түлхүү тусган харьцангуй эмпирик түвшинд илэрч гаргадаг:

ЭЗО-д:

• позитив талын зарим шинж илэрч,
• нийгмийн харилцааны хуульчлагдсан байдлын одоо байгаа түвшинг шинжлэн судлах,
• цаашдын төлөвийг тодорхойлоход илүү чиглэнэ

№3. ЭЗО vs ЭЗ-н философи: харьцаа, хамаарал, онцлог:

Эрх зүйн онол:

ЭЗО нь ЭЗ-н ойлголтын харьцангуй хүлээн зөвшөөрөгдсөн хамгийн түгээмэл шинжийг нээн илрүүлэхэд чухал үүрэг хүлээнэ.

ХЗШУ-ы бүх салбарт хэрэглэгдэх түгээмэл хэллэг, нэр томъёо, гол үндсэн ухагдахууныг томъёолж, тэдгээрийн уг үндэс, зарчмыг ойлгон мэдэхэд тусална.

1. Харьцуулан шинжлэх арга:

ЭЗ-н юмс үзэгдлийг нэгийг нь нөгөөтэй нь зэрэгцүүлэн жишиж, адил төстэй ба ялгагдах шинжийг нь илрүүлж үр ашигтайгаар судлах арга юм.

Ингэхдээ дахин давтагдахгүй онцлог шинж хийгээд нийтлэг, түгээмэл байдал хоёрын харьцаа холбогдол нь яаж илэрч байгааг жишиж нягтлах замаар танин мэдэхэд оршино.

Холбоо, хамаарал:

• ЭЗ-н тухай олон янзын үзэл сургаалиуд, тэдгээрийн урсгал, чиглэл, харьцуулалтыг ЭЗФ гол судлагдахуунаа болгодог бол эдгээр үнэт зүйлс, ойлголт категорийг ЭЗО-д бүтээлчээр тусган хэрэглэсэн байдаг
• ЭЗО нь  ЭЗФ-гүйгээр оршин хөгжих боломжгүйн адил
  • ЭЗФ нь ЭЗО-оос гадуур, түүний зарчмуудыг хэрэглэхгүйгээр зорилгоо хангах нь өрөөсгөл юм. 

ЭЗ-н социологи

Төрийн онол

№2. ЭЗО-ын судалгааны арга,арга зүй

ЭЗ-н философи

ЭЗ-н логик

УТ судлал

ЭЗ-н үндсэн шинж

ЭЗ-н зорилго

2. Логикийн буюу аксиомчлох арга:

ЭЗ-н  ойлголт, категори, зарчмуудын үндэслэлт шинж, шалтгаант холбоо, нотлогдох нөхцөл байдлыг учир зүйн талаас нь авч үзэж, хийсвэрлэн сэтгэх замаар магадлал боломжуудыг томъёолон математик-загварчлал, формал-логикийн үйлдэд шийдлээр дамжуулж аль болох бодитойгоор танин мэдэх арга

Хүн нийгэм

ЭЗО-ын судлах зүйлүүдийг хэрхэн, яаж танин мэдэх вэ? гэдэгт:

ЭЗО-ын судалгааны арга зүй

Эдгээр судлах зүйлүүдэд ХЗШУ-ы онол, танин мэдэхүйн түгээмэл ойлголт, категори, зарчмууд бүрэн тусгалаа олсон байх ба дараах салбарууд өөр өөрсдийн чиглэлээр судална.

ЭЗ-н мөн чанар

№1. ЭЗО-ын судлах зүйл:

• ЭЗ-н уг шинж,
• Мөн чанар,
• Зүй тогтол,
• Зориулалт,
• Үр нөлөөг судлахаас гадна;
  • ЭЗ-н оршин байгаа бодит байдал, 
  • Түүний байж болох хийгээд,
  • Байх ёстой түвшин хандлагыг тодорхойлоход чиглэгдэнэ.

ЭЗ-н уг үндэс

ЭЗ-н зориулалт

Төр ёс

ЭЗО-ын судалгааны тодорхой аргууд:

Урьд өмнөх түүхэнд ЭЗ-н мөн чанарыг дан ганц материалист диалектик аргаар тайлбарлаж ирснээр төр ёс, нийгмийн ахуй, орчноос шууд хамааралтайгаар ЭЗ-н үнэ цэнийг бууруулж, ЭЗ-н зайлшгүй шинжийг үгүйсгэн, улсын эрх ашгийг хүний эрх, хувийн эрх ашгаас дээгүүрт тавьж үнэлж байсан цаг бий.

Соёл иргэншил ба ЭЗ

ЭЗО-ын судалгааны аргууд, тэдгээрийг хэрэглэх гол зарчмууд нь доорх олон хүчин зүйлээс Ш ба ШБ-аар хамаарч, үйлчлэн төлөвшдөг

• Тухайн улс, үндэстэн
• Системийн онцлог
• Нийгмийн харилцаа
• Хүний ухамсар
• Соёл
• Улс төр-эдийн засгийн нөхцөл
• Хөгжлийн түвшин

1. ЭЗ-н гнеосологи түвшинд

3. Аксиологи-үнэлэмжийн арга:

Үнэт зүйлийн шалгуураар авч үзэх бөгөөд ЭЗ-н  ойлголт, зарчмуудын үр ашигт байдал, үр нөлөөг танин мэдэхэд чухал ач холбогдолтой.

ЭЗ-н  тухай үзэгдлийн нийгэм, хүмүүсийн амьдралд нөлөөлөх эерэг нөлөө, үр дүн, үнэлэмжийг нээн илрүүлж судална. 

2. ЭЗ-н онтологи түвшинд

Тэдгээрийн уялдаа холбоо

Тодорхойлолт: ЭЗО-ын судалгааны арга гэдэг нь:

ЭЗО-ын судлагдахууны гол асуудал болон танин мэдэхүйн үндсэн объектыг хамгийн боломжит хугацаанд, хамгийн зохистойгоор үр дүнтэйгээр танин мэдэж, нээн илрүүлэхэд шууд нөлөөлдөг хэрэгсэл, чиглэмж, хөшүүргийн цогц мөн.

• Үүний зэрэгцээ ХЗШУ-ы тодорхой, тусгай аргыг өргөн хэрэглэнэ.

ЭЗ-н ухамсар

ЭЗО юуг судлах вэ? гэдэг асуулт:

энэ салбарын ШУ:

• ямар асуудалд хариу өгөх,
• ямар шийдлийг ямар хүрээнд хангах,
• танин мэдэхүйн ямар объектыг хамааруулах зэрэг өргөн ойлголтыг агуулна.

Эдгээр асуудлуудыг ЭЗО бүгдийг нь бүрэн задалж, нэг бүрчлэн судлах боломжгүй, харин бүхэлд нь буюу зохих хэмжээнд тусган, өөрийн онцлог, арга, арга зүй, зарчмаар дамжуулан тоймлон шинжилж судална.

ЭЗО дараах асуудлыг гол судлагдахуун болгон авч үзнэ

3. ЭЗ-н аксиологи түвшинд

ЭЗ-н соёл

ЭЗ-н хүмүүжил

4. Институцийн арга:

ЭЗО-ын зарим асуудлыг тодорхой бүлэг, хэсэг болгон ялган зааглаж, зохицуулалт ХХ-ний бүрдэл систем болгон харьцангуй түвшинд судлах мэдэх

ХХ-гээр судлах буюу норматив аргатай салшгүй холбоотой.

1. Бодитой хандах зарчим:

ЭЗО-ын танин мэдэхүйн асуудлууд тухайн цаг үеийн одоо байгаа нөхцөлд зохицож, харьцангуй тохирч хэрэглэгдэх боломжтой байх нөхцөлийг тусгана.

Гэхдээ ЭЗ нь яг одоогийн амьдрал практиктай яв цав тохирч тэнцсэн байх ёстой гэсэн үг биш.

ЭЗ ба шүдарга ёс

4. ЭЗ-н органик түвшинд

6. ЭЗ-н философи-логик түвшинд

ЭЗО-ын судалгааны тусгай аргууд:

• Индукци-дедукцийн арга,
• Анализ-синтезийн арга,
• Гипотезийн арга,
• Загварчлалын арга,
• Магадлалын арга...

ЭЗО-ын судалгааны аргыг хэрэглэхэд нөлөөлдөг танин мэдэхүйн зарчмууд

5. ЭЗ-н функционал түвшинд

ЭЗ-н хэлбэр

Тэдгээрийн үнэт зүйл

2. Зохистой хандах зарчим:

Тухайн онолын аливаа асуудалд хандахдаа:

• хэт туйлшрахгүй байх,
• аль нэг үзэл баримтлалд нэг талыг барьж явцуурахгүй байх,
• аль болох нээлттэй, оновчтой хандах,
• харьцангуй зөв сонголттойгоор авч үзэх зэрэг шаардлагаар илэрнэ.

ЭЗ ба ёс суртахуун

ЭЗ-г хэрэгжүүлэх

ЭЗ-н бүрэлдэхүүн

Төлөвшил

5. Системчлэн судлах арга:

ЭЗО-ын судлагдахууны бүхий л объктыг задлан нэгтгэх, холбон уялдуулах замаар нэгдсэн тогтолцоо, дэс дараалалд оруулж, эмх цэгцтэй, тодорхой зорилготой судлан мэдэхэд чиглэгдэнэ.

ЭЗ ба хууль

ЭЗ ба төр

ЭЗ-г тайлбарлах

ЭЗХХ

ЭЗ-н бүтэц

ЭЗ ба соёл гм

ЭЗ-г хэрэглэх

ЭЗТ

ЭЗ-н систем

3. Шинжлэх ухаанч буюу судалгаатай хандах зарчим:

ЭЗО-ын аргыг хэрэглэхдээ

• ЭЗ-н шинжилгээ-судалгааны үндэслэл, баримтанд тулгуурлах,
• ШУ-ы дэвшилт технологи, зарчмыг идэвхтэй ашиглах,
• орчин үеийн сонгомол, шинэлэг мэдлэгийг үр дүнтэй бүтээлчээр тусгах зэргээр илэрнэ.

ЭЗ-н харилцаа

6. Прагматик судалгааны арга:

ЭЗ-г одоо байгаа байдалд нь түлхүү авч үзэхийн дээр хүн, нийгмийн амьдралтай нягт холбон социологийн зарчимд тулгуурлан, ХЗ-н практик, ЭЗ-н үйлчлэл, процессын хүчин зүйлд илүү ач холбогдол өгч судалдаг.

7. Эдгээрээс гадна

• Эвристикийн зарчим
• Төсөөтэйгөөр адилтгах зарчим
• Үр нөлөөтэй байх зарчим
• Харьцангуй үнэний зарчим...

ЭЗ-н процес

ЭЗ-н байгууламж

4. Хэмнэлттэй хандах зарчим:

Тухайн түүхэн цаг үе нөхцөлд дэвшигдсэн буюу шийдлээ хүлээсэн зорилт, асуудлыг яг тэр цаг үед нь оновчтой судалж, аль болох хугацаа алдалгүй шийдвэрлэх, эрдэм-шинжилгээний ажлыг тасралтгүй, үр дүнтэй явуулах зэрэг шаардлагыг хангаснаар хэрэгжинэ.

Ромын хуульчдын номлосон "Тухайн цагийн онол тухайн үедээ л бодитой" зарчим

ЭЗ-н үйлчлэл

6. Шинэчлэлийг уламжлалтай хослуулах зарчим:

...Уламжлагдан шинэчлэгдэх хандлагаас шинэчлэгдэн уламжлагдах чиглэлээр өөрчлөгдөн хувьсах учиртай юм.

7. Мета-физик догматикийн арга:

ЭЗ-н  үзэгдлийг бусад үзэгдлээс зааглан тэдгээрээс ангид, тусад нь бие даасан байдалд нь авч үзэх ба зарим тохиолдолд тухайн объектын онцлогоос хамаарч хязгаарлагдмал орон зайд тодорхойлж судлах

ЭЗО-ын танин мэдэхүйн олон ойлголтын онцлог шинж, ялгааг тодорхойлоход тус дөхөм болдог.

5. Тогтвортой байх зарчим:

ЭЗО-ын үйлчлэх цаг хугацаа нь тасралтгүй үргэлжлэн, байнга боловсронгуй болж хөгжихийн хэрээр, хэрэглэх онцлог практик үйлчлэл нь харьцангуй тогтвортой байх агуулгыг хангана. 

Ингэхдээ түүхэн цаг үеийн шалгарлаар ач холбогдол үүрэг ролио алдаж, тухайн нөхцөлд үйлчлэх чадваргүй болсон онол, номлол нь байнга шинэчлэгдэн зогсолтгүй хөгжих зүй тогтолтой аж.

8. Дуалист-диалектикийн арга:

ЭЗ-н  үзэгдлийг түүхэн хөгжлийн талаас нь авч үзэхдээ тэдгээрийн уялдаа холбоо, хамаарал хийгээд зүй тогтолт шинжээр нь судална. 

Ингэхдээ зөвхөн материаллаг төдийгүй оюун санааны хөгжлийн хүчин зүйлийн аль алиныг нь харгалзан шинжлэх замаар танин мэдэхэд оршино.